Gil Scott-Heron; Zenci Fabrikası (The Nigger Factory, 1972),

Çev. Suat Ertüzün,

Can yayınları, Birinci basım, Aralık 2017, İstanbul, 278 s.

Şair, müzisyen, yazar ve eylemci (aktivist) ABD’li Gil Scott-Heron’ın Zenci Fabrikası adlı romanını okudum. Hip-Hop’un öncülerinden Scott-Heron’la ilgili kısa bilgiyi Vikipedia’dan alıntılıyorum:

Gilbert Scott-Heron (1949 -2012) Amerikalı bir caz şairi, şarkıcısı, müzisyeni ve yazarıydı, öncelikle 1970'ler ve 1980'lerde sözlü yorumcu olarak yaptığı çalışmalarla tanınırdı. Müzisyen Brian Jackson ile ortak çabaları, Scott-Heron tarafından hem rap hem de melizmatik vokal tarzlarında sunulan, zamanın toplumsal ve siyasal sorunlarıyla ilgili lirik içeriğin yanı sıra caz, blues ve soul'un müzikal bir karmasını içeriyordu. Kendisinden "bluesolog" olarak söz etti, "blues'un kökeniyle ilgilenen bir bilim adamı" için kendi deyişi. Bir caz-soul ritmi üzerinden söylenen "Devrim Televizyonda Yayınlanmayacak" adlı şiiri, hip hop müziği üzerinde büyük bir etki olarak kabul edilir.

Müziği, özellikle 1970'lerin başında Amerika'da Bir Adamın Parçaları ve Kış albümlerinde, hip hop ve Yeni-soul gibi daha sonraki Afro-Amerikan müzik türlerini etkiledi ve bunların öncüsü oldu. Kayıt çalışması, özellikle "Devrim Televizyonda Yayınlanmayacak" için çok olumlu eleştiriler aldı. AllMusic'ten John Bush, onu "rap müziğinin en önemli atalarından biri" olarak nitelendirdi ve "saldırgan, saçma sapan sokak şiirinin bir zeki rapçiler kuşağını esinlediğini ve ilgi çekici şarkı yazma becerilerinin onu R&B'ye yerleştirdiğini" belirtti.

Scott-Heron, ölümüne kadar etkindi ve 2010'da 16 yıl aradan sonra I'm New Here adlı ilk yeni albümünü çıkardı. Ölümüne kadar yıllardır üzerinde çalıştığı anı kitabı The Last Holiday, ölümünden sonra Ocak 2012'de yayınlandı. Scott-Heron, 2011'de ölümünden sonra Grammy Yaşam Boyu Başarı Ödülü aldı. 24 Eylül 2016'da National Mall'da resmen açılan Ulusal Afro-Amerikan Tarihi ve Kültürü Müzesi'ndeki (NMAAHC) ve bir NMAAHC yayını olan Dream a World Anew'deki sergilere dahil edilmiştir. 2021'de Scott-Heron, Erken Etki Ödülü'nün sahibi olarak Rock and Roll Onur Listesi'ne alındı.

Heron-Scott Zenci Fabrika’sını 23 yaşında yazıp yayımlamış. Türkçe Vikipedia anı kitabı dışında yazarlığı ve yayınlarıyla ilgili herhangi bir bilgi vermiyor ama belki İngilizce Wikipedia’da daha çok bilgi vardır. Baktım, gerçekten ayrıntılı bir biçimde Gil Scott-Heron, yaşamı ve yapıtları anlatılmış, işleri gösterilmiş. 18 stüdyo albümü, 8 canlı konser albümü, 6 derleme albümü var 1970-2020 arasında. 1977’de bir film müziği (The Baron) besteleyen Heron-Scott’un 10 şarkısının listelere girdiğini görüyoruz. 1970-2012 arasında yayımlanmış 6 kitabı var. Zenci Fabrikası’nın (1972) roman, son kitabı The Last Hollyday’in (2012) anıları olduğunu biliyoruz. The Vulture ilk kitabı ve roman (1970). Aynı yıl büyük olasılıkla şarkı sözleri yayımlanıyor: Small Talk at 125th and Lenox. Zenci Fabrikası’ndan (roman) sonra yayımlanan So Far So Good (1990) ve Now and Then: The Poems of Gil Scott-Heron(2001) kitapları şiir derlemesidir. Ayrıca rol aldığı filmler de var.

Anlıyoruz ki Zenci Fabrikası sanatçının ikinci ve son romanı. Sonraki yaşamı şiir ve daha çok müzikle geçiyor. Zenci Fabrikası solcu, siyah bir genç militanın önderliğini yaptığı bir üniversite öğrenci örgütü içindeki bölünmeyi ve karşıtı yine devrimci bir başka oluşum arasındaki çatışmaları, siyah üniversitede gençlerin yönetime başkaldırıları ve boykota gitmelerini, yaşanan süreçte öğrenciler, aileleri, üniversite yönetimi, öğretim üyeleri, polis arasında gerilimli, çatışmalı üç günü doğrusu etkili, hiç sarkmayan, devingen, ergonomik bir kurgu diliyle ve başarıyla yansıtıyor. Romanın en önemli özelliği isyancı siyah gençlik tinini (ruh), 60’ların yükselen devrimci gençlik eylemleri bağlamında okura yansıtabilmesi, hatta yaşatması… Hem devrimci hem siyah devinim birlikte ikiye katlayarak öyküyü canlı bir tanıklığa taşıyor. Bizim gördüğümüzce, Gil Scott-Heron için yazın (roman) yalnızca bir araç, devrimci amaç için kullanılacak bir araç işlevi taşıyor, taşımış… Müzikte bu anlayışı biraz esnemiş olabilir mi, tartışılabilir. Çünkü devrimci duyarlığı hep süregitmiş sanki. Gelgelelim bir yazınsal özgünlükten, yaratıcı bir çıkıştan söz edemeyiz ve etmemize de gerek yok. Yazarımızın hiç o taraklarda bezi yok zaten. Ne yaptığını biliyor ve yaptığını da amacına uygun, dört dörtlük yapıyor. Neredeyse işini iyi gören bir silah gibi: Doğru bakış, doğru duygu, doğru eylem. Bundan niteliksiz bir yığınağı kapıya yığdığını ve olayın duygusal, kışkırtıcı (ajitatif) etkisine bel bağladığını söylemek yanlıştan daha yanlış olur. Genç Scott-Heron bir sanat yapıtında etkiyi sağlayacak yapı, denge sorunlarını, gerilimi canlı ve sürekli kılma işini başarıyla çözmüş görünüyor. Demek aslında yazmaktan anladığı şey epeyce anlamlı, önemli. Peki, sonra… Sonrasını, konuyu yazınsal sınırlar içerisinde görmekte ısrarlı benim gibiler düşünsün. Çünkü bu sınırlama çabası da belli ölçülerde haksızlıklar içerir ve birçok açıdan tartışmalıdır. Zenci Fabrikası, başka şeyler için olduğunca yazın için de gerekli ve doğru, kaçınılmazdır bu durumda.

(2023)