Edebiyatta, Sanatta, Bilimde Kaos İmgelemi¹Columbia Üniversitesi İngiliz Dili ve Edebiyatı bölümünde emeritus Profesör Martin Meisel’in son derece yoğun çalışması ve söylencebilimden (mitoloji) bilime, oradan sanata birçok alanda karmaşa (kaos) kavramının izini sürüyor. Kitap sekiz bölümden oluşuyor ve resimlerle bolca desteklenmiş. Belirsizlik ve Karmaşıklık’tan ne anlayabileceğimizi sorguladığı birinci bölümü (“İnsan mitosunda ve deneyiminde, kozmos kaostan oyulup çıkartılabilecek ve modelleme, tasnif etme, kökenlerini açıklama beklenecek olanı öğrenmekle kavranacak şeydir(…) Yeni kaos bilimi düzenli akışla çalkantı arasındaki, dönemsellikle öngörülemezlik arasındaki sınır topraklarındaki geçişlere ve sınır durumlarına hitap ediyordu.”, 33), Kaosu Şekillendirmek başlığı altında insan kökenli kaos ve düzenleme girişimlerinin anlatıldığı ikinci bölüm izliyor. “Kaos imgesine kavramsal yaklaşımda bana en yararlı görünen kategoriler şunlardır: HİÇLİK, SAYI, KARNAVAL, SAVAŞ, ENERJİ, ENTROPİ.” (41) Tabii Hiçlik ve Bir Şey kaçınılmaz bir başlık olarak sıraya giriyor: “Yalnızca kozmosun karşıtı olarak değil, varlığın karşıtı, varlığın gölgesi ve öznel uçurum, salt mağaranın idolü, ve nihai gerçeklik olarak da. Negatif rotadan ve kaotik hiçliğin entelektüel labirentinden kaçınmak ve daha gerçek maddeyle, nasıl başa çıkacağımızı bildiğimiz (…) ‘ölçmeyi, saymayı ve tartmayı’ bildiğimiz maddeyle başlamak daha kolay olacaktır, ya da öyle görünür.” (64) Bir şey tanıma alındığında Sayı: Bir ve Birçok insan düşüncesinin ana uğraklarından birine dönüşüyor. “Değilleme kaosun betimlenmesi için etkili bir strateji sağlar, ama düzensizliğin sınırlandırıcı ucunu hiçlik olarak kavramlaştırmak, yolu imgelenemezlik labirentine geri getirir. Paradokslu hiçliği betimleme görevi en azından özgün kaosu betimleme görevi kadar sapmaya yol açar. O zaman, varsayalım ki bir eylem başlanıp bitirilsin.” (65) Peki toplumlara geldiğimizde Karnaval’i karmaşa (kaos) kavramıyla nasıl ilişkilendirebiliriz? “Bir yanda, (Sade’ın tehlikesinin kaynağı olan) karnaval boşalmasının ket vuramadığı hatta belki de güçlendirdiği Şeytani enerjiler yalnızca yıkıcı olabilir. Diğer yanda, görecek olduğumuz gibi, böylesi ham, ket vurulmamış enerjiler, ne kadar kaotik olsalar da, on dokuzuncu yüzyılın başlangıcının dinamik imgesinde yaratıcı ve ilerici bir şeylere dönüşebilir ve dönüşecektir de.” (138) Ya Savaş? Simgesele, resime, yazına (Goya, Dix, Nash, Crane, Stendhal, Tolstoy, vb.) ağırlık veren bölüm en uzun bölümdür. Savaş, düzenin yırtılması mı, yoksa karmaşanın düzene sokulması mı? Ve Enerji (“Bu bölümün amacı, devrimler çağında kaosun bu yeni yüzünün, koşullanmamış ya da soyut enerjinin bilimsel imgesindeki yeni bir mevcudiyet ve işlevle birlikte yükselmesinin yolunu izlemektir.”, 218; “‘Doğanın geometrisi’ olarak geçerlilik kazanan böylesi tasarlama, yapıdaki ve sistemdeki zapt edilmemiş ve öngörülemez enerjiyi zapt etme yolunda insanın duyduğu kalıcı gereklilik ve bunun karşısına çıkan, rasgelelik ve değişmedeki olasılıkları serbest bırakma dürtüsü arasındaki uzun diyalogdaki son terimdir.”, 280), Entropi evreni karmaşadan alıp karmaşaya taşıyan kavramsal açıklamalar olabilir mi? Coda, veya Da Capo Al Fine.

Kitabı çok önemli bulmakla birlikte beğendiğimi ve yararlandığımı söyleyemem. Çok fazla alan, düşünce, kavram, örnek üst üste biniyor ve bunun Türkçe düşünce evrenimizde seçik biçimde karşılanması kolay değil. Kuantumdan Oedipus’a, entropiden matematiğe, felsefeden sanata (Pieter Bruegel, Bosch, Rubens, Goya, Turner, Dix, Dada, Fütürizm, vb.), kutsal kitap evren (yaratı) tasarımlarından söylenceler evrenine ve oradan videoart’a, karnavaldan Bahtin’e, yazına (Sophokles, Platon, Lucretius, Shakespeare, Calderón, Milton, Blake, Çehov, Faulkner, Wells, Beckett, vb.) ayrıca müzik ve bilim evreninden öyle geniş bir gereç yığını söz konusu ki bağlantı ister istemez bir yerde kopuyor. Okurun egemenlik alanı da sınırlı çünkü, bir yere dek.

Kasım 2021