Monografi Yayınevi’nin ilk yayımladığı kitap Akdeniz: Dillerimizin Denizi¹. Yayımladıkları ikinci kitabı da (Kıtalar Dili) gördüğüm için diyebilirim ki düzgün, ölçünlü (standart) bir bilim yayıncılığını öne çıkaracaklar. Ama içinde bulunduğumuz ülke ve ekonomi koşulları bakalım bu yayın girişiminin yaşamasına izin verecek mi? Umarım Monografi Yayınevi, daha ilk emekleme adımlarında karşılarında yükselen engeli aşmayı becerirler. Yoksa yazık olur. Dış kapak tasarımı, içerik seçim ve düzenleriyle iki yayın da gerçekten göz dolduruyor.

Romalıların deyişiyle mare nostrum (Bizim deniz, Akdeniz) özellikle tarih biliminde Annales Okulu’nun derinlemesine kavradığı bir su coğrafyası. Braudel’in anıtsal çalışmalarını izleyen ve tümleyen bir çalışma olarak Louis-Jean Calvet’nin kitabı dikkat çekici. Aslında tarihçi değil, toplumdilbilimci, dlbilimci. Roland Barthes ve dil-göstergebilim üzerine yayıncılık çalışmalarıyla ünlü. Çalışma alanına yaklaşırken kullandığı duygu tınısı yüksek dili Akdeniz: Dillerimizin denizi’ni daha bir okunaklı, sevimli ve ilginç kılıyor.

Damla Kellecioğlu’nun başarılı ama Türkçe açısından tutarsız çevirisiyle kitap Giriş bölümüyle açılıyor. Arkasından 1.Kısım, Akdeniz’i kuşatan toplum ve ekinlerin dil tarihlerini abeceden tarihsel kullanımlarına dek özetliyor. Fenike, Arap, İbrani, Yunan, Roma, Frank yayılmaları ve dil alışverişleri, bu kısımda genel çerçeveleriyle verildikten sonra 2.Kısım, Akdeniz çevresi tarihsel toplum ve ekinlerinin sözcük paylaşımlarına odaklanıyor. Çünkü zaten iç denizi kuşatan büyük ‘habitus’ ve eş dirimbilimsel ortamlar (fasiyes), benzeşik yaşam biçimleri dil ve sözcük ilişkilerini sandığımızdan daha çok olanaklı kılmıştır. Kitabın 3.Kısım’ı ‘Tarihin Şimdiki Zamanı’nda Akdeniz’e bakarak, geçmişin verilerini tümleyecek kimi sorgulamalara yer veriyor. Kaç Akdeniz var? Akdeniz Bölgesi toplumlarında güncel dil siyasetleri ne türden dönüşümlere yol açtı? İlginç ve önemli olan şeylerden biri de 3.Kısım/15.Kesim’de ‘Türk Dil Devrimi’ne kısaca da olsa oldukça yansız bir yaklaşımla değinilmiş olması. Hemen Geoffrey Lewis’in çalışması olan Trajik Başarı: Türk Dil Reformu² kitabını anımsadım. Tabii konu gelip Akdeniz’de çeviri jeopolitiğine dayanır. Bu önemli konu 16.Bölüm’ün konusudur ve bana göre de çok önemlidir.

Sonuç bölümünde Calvet, bir ‘ekodilbilim’ önerir. Dil ekolojisinin hangi temeller üzerinde kurulabileceğini sorgular. Birkaç ilkeyi anımsatır.

*

Giriş’te kitabının amacını özetlerken şöyle diyor: “Konumuz, Akdeniz’in dilbilimsel tarihi. Günümüzde konuşulan diller, bundan üçbin yıl önce konuşulan diller değil. Bu durumların birinden diğerine geçiş nasıl oldu? Ne pahasına oldu? Hangi kayıplar, kaynaşmalar, doğumlar yaşandı?” (2) Kapalı havza özelliğiyle Akdeniz’i ‘çevredilbilimsel bir oyuk’ (ekolinguistik niş) olarak adlandıran Calvet dilin devingen, dönüşken, paylaşımlı bir ekinsel çıktı olarak tanımlıyor (haklı olarak). “Aynı şekilde ekolojik bir nişin bir biyotoptan ve türlerden oluşması gibi ekodilbilimsel bir niş de sosyal bir topluluktan ve dillerden oluşur.” (4)

Dilbilimsel çevrecilik teziyle ilgili olarak öne sürdüğü ilkelerin ilki şu: “İnsanlar dillerin hizmetinde değildir ve bunun aksine dilleri insanların hizmetine sokmak gerekir.” (242) Bu önemli ve dil ayrıcalık ve seçkinciliğini geçersiz kılacak bir ilkedir. Bir ikinci yargı dillerin yoğunlukları oranında yıldırı (tehdit) alacakları, baskılanacaklarıdır. (243) Kitap şu tümcelerle bitiyor: “Günümüz siyasi koşulları buna elvermese de tüm sınırdaş ülkeler arasında kararlaştırılmış bir Akdeniz dil politikası hayal etmek gerçekçilikten uzak mıdır? Dil eğitimiyle, bazı dillerin standartlaşmasıyla, kamusal hayattaki yerleriyle, çevirilerle vb. ilgili olacak bir politika…Kesin olan şu: Bizler, tarih yüklü bu dillerin koruyucusuyuz ve geleceklerinden sorumluyuz.” (252)

Konunun siyasete, Akdeniz’in tüm çevresiyle bir barış denizine dönüştürülmesine, dünya barışına giden yolda önemli böylesi bir siyasal adımın çok gecikmeden atılmasına çıkması şaşırtıcı mı?

Kasım 2021